Chính sách thuế đối ứng mới và tác động đến xuất khẩu Việt Nam
Ngày 2/4/2025, Tổng thống Mỹ Donald Trump công bố chính sách thuế quan “có đi có lại” (reciprocal tariffs) nhằm giảm thâm hụt thương mại của Mỹ (Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ - Tuổi Trẻ Online) (Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ - Tuổi Trẻ Online). Theo chính sách được gọi là “Ngày Giải phóng” này, từ 5/4 Mỹ áp mức thuế cơ bản 10% lên toàn bộ hàng hóa nhập khẩu. Từ 9/4, mức thuế “đối ứng” cao hơn được áp dụng cho hơn 60 quốc gia bị Mỹ coi là “gây mất cân bằng thương mại” (Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ - Tuổi Trẻ Online). Việt Nam nằm trong nhóm chịu thuế cao nhất với 46%, chỉ xếp sau Campuchia (49%) và Lào (48%) (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International). Mức thuế của Việt Nam tương đương với Trung Quốc (34% + thuế bổ sung trước đó) và Sri Lanka, cao hơn rõ rệt so với Thái Lan (37%), Indonesia (32%), Ấn Độ (26%), Malaysia (24%), Philippines (17%) hay Pakistan (29%) (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International). Điều này đặt hàng xuất khẩu Việt Nam vào thế bất lợi 10–20% so với các đối thủ cạnh tranh chính trong khu vực (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International).
Quyết định áp thuế đột ngột đã gây chấn động đối với kinh tế và thị trường tài chính. Chỉ số VN-Index của Việt Nam giảm 6,7% trong ngày 3/4 – mức giảm mạnh nhất kể từ 2021 (Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks | Reuters). Đồng Việt Nam mất giá 0,7% xuống mức thấp nhất lịch sử (Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks | Reuters). Thị trường chứng khoán Mỹ và toàn cầu cũng lao dốc: Dow Jones giảm 4%, mức giảm trong ngày thuộc hàng tệ nhất kể từ khủng hoảng 2008 và đợt phong tỏa Covid-19 năm 2020 (Bình tĩnh trước thuế đối ứng 46% của ông Trump ). Nhiều doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam rơi vào tình thế sốc và lo ngại sẽ “càng xuất càng lỗ” khi phải chịu thuế 46% – gần như chặn đứng đường vào thị trường Mỹ (Mức thuế 46% Mỹ vừa đưa ra như 'chặn đứng' hàng Việt) (Mức thuế 46% Mỹ vừa đưa ra như 'chặn đứng' hàng Việt). Các ngành chủ lực gồm dệt may, da giày, đồ gỗ nội thất, điện tử, thủy sản… được dự báo thiệt hại nặng nề nhất (Mức thuế 46% Mỹ vừa đưa ra như 'chặn đứng' hàng Việt) (Mức thuế 46% Mỹ vừa đưa ra như 'chặn đứng' hàng Việt). Chẳng hạn, Mỹ vốn là thị trường tiêu thụ 56% kim ngạch xuất khẩu gỗ của Việt Nam (9,1/16,2 tỷ USD năm 2024) (Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ - Tuổi Trẻ Online); hay khoảng 40% xuất khẩu dệt may của Việt Nam (hơn 10 tỷ USD năm 2024) là sang Mỹ (Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ - Tuổi Trẻ Online) (Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ - Tuổi Trẻ Online) – những con số cho thấy mức độ phụ thuộc lớn vào thị trường Mỹ. Với mức thuế mới 46%, nhiều nhà nhập khẩu Mỹ đã tạm dừng đặt đơn hàng do lo ngại giá tăng vọt và tồn kho hàng hóa (Mức thuế 46% Mỹ vừa đưa ra như 'chặn đứng' hàng Việt).
Chính phủ và doanh nghiệp Việt Nam lập tức phản ứng. Việt Nam đã gửi công hàm đề nghị phía Mỹ đàm phán, phản đối mức thuế “không công bằng” này (Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks | Reuters). Thủ tướng Phạm Minh Chính triệu tập họp khẩn, thành lập tổ công tác ứng phó và khẳng định mục tiêu tăng trưởng 8% vẫn không đổi (Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks | Reuters). Việt Nam đồng thời nhượng bộ một số điểm: hạ thuế nhập khẩu MFN với hàng Mỹ (ví dụ giảm thuế nguyên liệu gỗ, sản phẩm gỗ, dược phẩm, chip…) và hứa sẽ nhập khẩu thêm hàng Mỹ (Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ - Tuổi Trẻ Online) (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International). Đây được coi là những “quân bài” để đàm phán nhằm Mỹ trì hoãn hoặc giảm thuế (Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ - Tuổi Trẻ Online) (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International). Tuy nhiên, giới chuyên gia nhận định tác động của các bước này là hạn chế (Mỹ dự kiến thu 50 tỷ USD thuế từ hàng Việt, trong khi cả năm 2024 Việt Nam chỉ nhập hơn 10 tỷ USD hàng Mỹ) (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International) (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International).
Điểm đáng chú ý là chính quyền Trump sử dụng công thức tính thuế dựa trên thâm hụt thương mại song phương thay vì mức thuế hiện hành của đối tác (Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ - Tuổi Trẻ Online). Cụ thể, Bộ Tài chính Mỹ lấy tỷ lệ thâm hụt trong tổng kim ngạch hai chiều (đối với Việt Nam là khoảng 90%) và áp một nửa con số đó làm thuế suất (Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ - Tuổi Trẻ Online). Do đó Việt Nam chịu 46% vì Mỹ nhập từ Việt Nam 136,6 tỷ nhưng Việt Nam chỉ nhập 13,1 tỷ USD từ Mỹ năm 2024 (Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ - Tuổi Trẻ Online). Ông Trump gọi mức thuế này là “hữu nghị” vì “mới bằng một nửa công thức tính toán” – nhằm để lại dư địa đàm phán song phương (Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ - Tuổi Trẻ Online). Dù vậy, mức thuế 46% này nếu thực thi đầy đủ có thể tạo gánh nặng thuế ~55 tỷ USD cho hàng Việt (hơn 10% GDP Việt Nam) (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International) – một cú sốc trực diện vào mô hình tăng trưởng dựa vào xuất khẩu của Việt Nam (Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks | Reuters).
Dư luận quốc tế về chính sách của Trump và ảnh hưởng đến Việt Nam
Chính sách thuế “có đi có lại” của ông Trump lập tức thu hút sự quan tâm đặc biệt của truyền thông và giới phân tích quốc tế. Bloomberg, Financial Times và nhiều hãng tin lớn mô tả đây là một bước leo thang thương mại chưa từng có, đẩy thế giới đến “bờ vực một cuộc chiến thương mại toàn diện” (Stocks tumble as Trump takes world to brink of full-blown trade war) (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters). Việc áp thuế diện rộng lên hơn 180 nền kinh tế đảo ngược hàng chục năm tự do hóa thương mại và đe dọa phá vỡ các chuỗi cung ứng toàn cầu đã định hình “công xưởng thế giới” bấy lâu (Ông Trump áp thuế quan đối ứng từ 10% lên hơn 180 nền kinh tế, Việt Nam chịu 46% - Nhịp sống kinh tế Việt Nam & Thế giới) (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters). Châu Á – đặc biệt là Đông Nam Á – được nhấn mạnh là khu vực chịu ảnh hưởng nặng nề nhất. Financial Times gọi đây là nguy cơ đối với “Factory Asia” (công xưởng châu Á) khi sáu trong chín nước ASEAN trong danh sách chịu thuế tới 32–49% (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters). Hãng tin Reuters cho biết mức thuế trung bình của Mỹ với hàng nhập khẩu đã tăng thêm 21 điểm %, trong đó riêng Đông Nam Á và Trung Quốc tăng tới 34 điểm % (so với châu Âu tăng 20 điểm % và nhiều nước Mỹ Latinh chỉ quanh mức 10%) (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters). Thậm chí, nhiều nền kinh tế nhỏ vốn hưởng lợi từ chiến lược “Trung Quốc+1” trước đây như Campuchia, Bangladesh, Sri Lanka… lần này cũng bị đánh thuế rất cao (37–49%), khiến họ mất luôn lợi thế thu hút đầu tư dịch chuyển khỏi Trung Quốc (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters) (Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks | Reuters). Bloomberg dẫn lời các chuyên gia cảnh báo mức thuế 46% sẽ cản trở mục tiêu tăng trưởng >8% của Việt Nam và thách thức mô hình phát triển hướng xuất khẩu của quốc gia này (Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks | Reuters).
(Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks | Reuters) Hình 1: Bản đồ các mức thuế “có đi có lại” mà Mỹ áp lên hàng hóa các nước. Màu đỏ đậm cho thấy các nước châu Á – đặc biệt là Đông Nam Á – chịu thuế rất cao (30–49%), trong khi nhiều nước châu Mỹ Latin chỉ chịu mức 10% (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters) (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters).
Nhiều nhà đầu tư và phân tích quốc tế bày tỏ sự bất ngờ trước phạm vi và mức độ quyết liệt của chính sách thuế mới. Bà Yvette Babb – Giám đốc danh mục tại Quỹ William Blair – nhận định đây là sự dịch chuyển “chưa từng thấy trong 80 năm”, và đặt câu hỏi liệu những thay đổi trọng lực lớn này có mang tính cơ cấu lâu dài hay không (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters). Tương tự, các chuyên gia của Citi và HSBC cảnh báo cú sốc thuế quan này sẽ kéo chậm tăng trưởng toàn khu vực châu Á, có thể buộc các ngân hàng trung ương châu Á phải nới lỏng chính sách tiền tệ để hỗ trợ nền kinh tế (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters). Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) lo ngại nhiều nước đang cạn dư địa tài khóa, khó chống đỡ cú sốc mới sau khi đã hao tổn nguồn lực trong đại dịch (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters).
Giới doanh nghiệp phương Tây cũng nhanh chóng lên tiếng. Các tập đoàn bán lẻ và thời trang Mỹ, vốn phụ thuộc lớn vào nguồn hàng may mặc, giày dép từ Việt Nam và châu Á, tỏ ra lo ngại sâu sắc. Cổ phiếu Nike giảm 10% xuống mức thấp nhất kể từ 2017; Adidas và Puma giảm 10–11% sau tin áp thuế (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters) (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters). Reuters cho biết Nike sản xuất tới 50% giày dép và ~30% quần áo ở Việt Nam trong năm tài chính 2024, Adidas cũng dựa vào Việt Nam cho 39% giày và 18% quần áo (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters). Không chỉ thời trang, các hãng nội thất như Wayfair (Mỹ) hay nhà bán lẻ đồ chơi cũng đối mặt nguy cơ tăng giá vốn khi đồ gỗ, đồ chơi từ Việt Nam bị đội thuế (Vietnam cuts import taxes on key goods ahead of US tariff ...). Hiệp hội May mặc Quốc tế (IAF) tuyên bố đây là “cú sốc lớn” và “cuối cùng ai đó sẽ phải trả giá” – tức chi phí tăng thêm sẽ phân bổ giữa nhà sản xuất, hãng bán lẻ và người tiêu dùng (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters). Trong ngắn hạn, nhiều thương hiệu cao cấp có thể tăng giá bán để bù thuế, nhưng các hãng phổ thông sẽ buộc phải chia sẻ gánh nặng chi phí với nhà cung cấp và khách hàng (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters) (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters). “Một số công ty có thể thay đổi nơi sản xuất cho thị trường Mỹ, nhưng điều đó cần hàng năm trời, không phải một sớm một chiều” – ông Brian Jacobsen, kinh tế trưởng tại Annex Wealth Management, nhận định (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters). Trước mắt, các nhà bán lẻ khó tránh khỏi việc tăng giá sản phẩm ~10–12% nếu muốn bù đắp thuế 46% tại Việt Nam (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters), và khả năng cao người tiêu dùng Mỹ sẽ phải trả giá cao hơn cho giày dép, quần áo, đồ nội thất nhập khẩu.
Trên mạng xã hội Twitter/X, chủ đề thuế của Trump cũng gây bão với nhiều luồng ý kiến. Nhiều người chỉ ra nghịch lý rằng ông Trump từng khuyến khích doanh nghiệp rời Trung Quốc sang Việt Nam, nay lại đánh mạnh Việt Nam. Tài khoản của phóng viên Eben Novy-Williams chia sẻ đồ thị cho thấy Nike đã chuyển trọng tâm sản xuất sang Việt Nam suốt 20 năm qua, và giờ bị ảnh hưởng nặng bởi mức thuế 46% (Nike’s Vietnam Manufacturing Shift Puts It in Trump’s Tariff Crosshairs | Eben Novy-Williams). Một số nhà phân tích độc lập trên Twitter nêu quan điểm chính quyền Trump cố tình “tạo cú sốc” để ép các nước nhượng bộ thuế quan. Thậm chí, có ý kiến hoài nghi rằng ông Trump tung đòn này để thao túng thị trường chứng khoán (bán khống khi thị trường sụt giảm) rồi sẽ “quay xe” sau (Bình tĩnh trước thuế đối ứng 46% của ông Trump ). Phản ứng từ cộng đồng mạng Việt Nam cũng thể hiện sự lo lắng xen lẫn bình tĩnh chờ đợi. Một số người cho rằng đây là bước đi mang tính đàm phán của ông Trump, có thể sẽ được rút lại hoặc giảm bớt nếu đối tác nhượng bộ về thuế trên hàng hóa Mỹ (Bình tĩnh trước thuế đối ứng 46% của ông Trump ). Bài viết ý kiến trên VnExpress nhận định “những tuyên bố gây sốc này chỉ là công cụ để ông Trump thương lượng lại mức thuế mà các nước áp lên hàng Mỹ” – hàm ý Mỹ sẵn sàng gỡ thuế nếu đạt thỏa thuận giảm thuế từ phía đối tác (Bình tĩnh trước thuế đối ứng 46% của ông Trump ). Nhiều doanh nghiệp Việt cũng bình tĩnh theo dõi, hy vọng đàm phán song phương sẽ giúp giảm mức thuế trước khi họ phải tính đến kịch bản xấu nhất (Mức thuế 46% Mỹ vừa đưa ra như 'chặn đứng' hàng Việt).
Khả năng dịch chuyển sản xuất: Liệu có làn sóng mới?
Mối quan tâm lớn hiện nay là liệu mức thuế cao của Mỹ có thúc đẩy một làn sóng dịch chuyển chuỗi cung ứng khỏi những “công xưởng” đang bị đánh thuế (như Việt Nam, Trung Quốc, Thái Lan…) sang các khu vực khác có mức thuế thấp hơn. Đây là vấn đề gây tranh luận sôi nổi giữa các chuyên gia và doanh nghiệp.
Một bên cho rằng sự chênh lệch thuế quan sẽ tạo động lực mạnh mẽ để các công ty đa quốc gia tái bố trí sản xuấtnhằm né thuế. Thực tế, ngay khi chiến tranh thương mại Mỹ-Trung nổ ra (2018), nhiều hãng đã triển khai chiến lược “China+1”, chuyển một phần sản xuất từ Trung Quốc sang Việt Nam, Thái Lan, Ấn Độ… (Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks | Reuters). Giờ đây, chính những nước đón nhận dòng dịch chuyển đó lại bị áp thuế cao, buộc doanh nghiệp phải tìm điểm đến mới. Theo Reuters, các quốc gia châu Mỹ Latin và nhiều nước châu Phi lần này “trúng nhẹ” (đa số chỉ chịu thuế 10%), nổi lên như điểm đến thay thế tiềm năng (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters). Kenya chẳng hạn, tự tin rằng mức thuế 10% giúp họ có “lợi thế cạnh tranh” trong xuất khẩu dệt may so với các đối thủ bị đánh thuế nặng như Việt Nam, Sri Lanka, Pakistan (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters). Tương tự, giới chức và doanh nghiệp Ấn Độ đón nhận cơ hội một cách chủ động. Ấn Độ chỉ bị áp thuế 26% – thấp hơn đáng kể so với Việt Nam và Đông Nam Á (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International). Bộ Thương mại Ấn Độ tuyên bố đang “nghiên cứu các cơ hội nổi lên từ diễn biến mới trong chính sách thương mại của Mỹ” (China reciprocal tariffs: U.S. hit with import tax ), đồng thời xúc tiến thỏa thuận thương mại song phương nhằm hội nhập sâu hơn chuỗi cung ứng với Mỹ (China reciprocal tariffs: U.S. hit with import tax ). Liên đoàn Doanh nghiệp Xuất khẩu Ấn Độ thì xem đây là dịp để nâng cao năng lực cạnh tranh của Ấn Độ trong bối cảnh cục diện thương mại toàn cầu thay đổi nhanh (China reciprocal tariffs: U.S. hit with import tax ). Nhiều ý kiến kỳ vọng Ấn Độ sẽ thu hút thêm đầu tư sản xuất giày dép, điện tử… vốn dĩ đang tập trung cao ở Việt Nam và Trung Quốc (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International). Một số tập đoàn điện tử lớn đã có sẵn cơ sở tại Ấn Độ (như Apple lắp ráp iPhone) có thể mở rộng quy mô để bù đắp cho phần sản lượng từ Việt Nam nếu cần.
Tuy nhiên, không ít chuyên gia lại tỏ ra hoài nghi về khả năng diễn ra một cuộc dịch chuyển ồ ạt. Lập luận chính là sự phức tạp và cố kết của các chuỗi cung ứng hiện tại, cộng với tính bất định của chính sách thuế quan Mỹ. Ông Brian Jacobsen nhấn mạnh việc chuyển cơ sở sản xuất “mất hàng năm trời, không thể ngày một ngày hai” (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters). Các doanh nghiệp đã đầu tư lớn vào hạ tầng, đào tạo lao động, xây dựng mạng lưới nhà cung cấp tại Việt Nam, Trung Quốc… khó lòng rút đi nhanh chóng chỉ vì vài phần trăm thuế trong ngắn hạn. Hơn nữa, nhiều công ty đang chờ xem liệu mức thuế của Mỹ có kéo dài hay sẽ sớm được đàm phán giảm bớt (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters). “Chúng ta chưa rõ độ bền vững của các biện pháp này – liệu chúng có ‘dính chặt’ lâu dài hay không” – nhà đầu tư Yvette Babb đặt vấn đề (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters). Nếu giả sử Mỹ đạt thỏa thuận với một số nước và rút lại thuế trong vài tháng tới, bất kỳ quyết định vội vã dời nhà máy nào bây giờ có thể trở nên phí phạm. Ngay cả chính quyền Trump thông qua Bộ trưởng Tài chính cũng ngụ ý các mức thuế quan này “không phải vĩnh viễn” và khuyên các nước không nên làm điều gì hấp tấp trả đũa (Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ - Tuổi Trẻ Online).
Bên cạnh đó, không phải nơi nào “thuế thấp” cũng sẵn sàng tiếp nhận làn sóng sản xuất. Năng lực sản xuất dư thừa của thế giới không lớn – ví dụ, nếu rời Việt Nam, các hãng giày thể thao khó tìm ngay được quốc gia nào có sẵn lực lượng hàng trăm nghìn công nhân lành nghề, chuỗi cung ứng nguyên phụ liệu hoàn thiện và hạ tầng logistics tốt như Việt Nam đã xây dựng suốt hai thập kỷ qua. Một số nước châu Á khác như Indonesia, Philippines tuy thuế thấp hơn Việt Nam nhưng lại đối mặt hạn chế riêng (cơ sở hạ tầng chưa bằng, nguồn nhân lực tay nghề chưa bằng, hoặc quy mô chưa đủ lớn). Các nước châu Phi có thuế 10% như Kenya, Ethiopia… nhân công rẻ nhưng logistics, năng suất, ổn định chính trị là dấu hỏi lớn. Còn Mỹ Latinh tuy gần thị trường Mỹ hơn nhưng cũng có những thách thức về chi phí và tính ổn định. Công ty tư vấn UBS nhận định sau động thái của Trump, kịch bản dịch chuyển sản xuất khỏi châu Á trở nên kém khả thi hơn, bởi hầu hết các trung tâm “+1” thay thế Trung Quốc trước đây (Việt Nam, Bangladesh, Thái Lan…) nay đều chịu thuế cao (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters). Do đó, dư địa giảm thiểu rủi ro cho các thương hiệu toàn cầu bị thu hẹp, và nhiều hãng có lẽ phải tiếp tục duy trì sản xuất tại chỗ đồng thời đàm phán chia sẻ chi phí với đối tác thay vì di dời nhà máy (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters).
Tóm lại, hiện đang diễn ra một cuộc giằng co giữa hai xu hướng: một bên muốn dịch chuyển sản xuất để tận dụng lợi thế thuế quan ở vùng mới, bên kia muốn bám trụ trung tâm cũ nơi có nền tảng vững chắc. Khả năng dịch chuyển thực tế sẽ tùy thuộc nhiều vào việc chính sách thuế của Mỹ kéo dài bao lâu và ở mức độ nào. Nếu Washington kiên trì áp thuế cao trong dài hạn, việc tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu là khó tránh khỏi. Ngược lại, nếu đây chủ yếu là đòn bẩy đàm phán và được rút lại sau vài tháng, các doanh nghiệp sẽ có xu hướng “án binh bất động” chờ thời, do chi phí di dời là không nhỏ.
Ấn Độ, Đông Nam Á hay Mỹ Latinh: Đâu sẽ là “công xưởng” mới?
Mặc dù còn tranh cãi về quy mô dịch chuyển, giới phân tích đã bắt đầu so sánh tiềm năng của các khu vực trong việc thu hút dòng sản xuất nếu doanh nghiệp điều chỉnh chiến lược chuỗi cung ứng. Ba cái tên được nhắc đến nhiều là Ấn Độ, Đông Nam Á (ngoại trừ Trung Quốc), và Trung/Nam Mỹ.
Ấn Độ: Tham vọng vươn lên “công xưởng mới”
Ấn Độ nổi lên như ứng viên sáng giá nhờ hội tụ nhiều yếu tố thuận lợi. Thứ nhất, sau đợt áp thuế này, Ấn Độ có lợi thế thuế quan tương đối: hàng Ấn vào Mỹ chịu 26%, thấp hơn nhiều so với mức 46% của Việt Nam hay ~34% của Trung Quốc (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International). Một số mặt hàng xuất khẩu chủ lực của Ấn Độ (như dược phẩm) thậm chí được miễn trừ khỏi danh sách thuế (China reciprocal tariffs: U.S. hit with import tax ), giúp Ấn Độ bảo toàn ưu thế cạnh tranh ở lĩnh vực này. Thứ hai, Ấn Độ có quy mô dân số và lao động khổng lồ (1,4 tỷ dân), dư địa để mở rộng sản xuất còn rất lớn. Lực lượng nhân công trẻ, chi phí tiền lương vẫn tương đối thấp so với Trung Quốc, lại có trình độ tiếng Anh khá – tạo điều kiện thuận lợi cho các hãng đa quốc gia đào tạo và giao tiếp. Thứ ba, chính phủ Ấn Độ đang tỏ rõ quyết tâm thu hút đầu tư sản xuất: họ tích cực đàm phán thương mại với Mỹ (China reciprocal tariffs: U.S. hit with import tax ), triển khai các chương trình ưu đãi như “Sản xuất tại Ấn Độ” (Make in India), đầu tư phát triển hạ tầng và khu công nghiệp. Giới doanh nghiệp Ấn Độ coi đây là thời cơ vàng để chiếm lĩnh thị phần xuất khẩu khi các đối thủ châu Á khác sa sút vì thuế (China reciprocal tariffs: U.S. hit with import tax ). “Trong bối cảnh động lực thương mại toàn cầu thay đổi nhanh chóng, các nhà xuất khẩu Ấn Độ cần được trang bị chiến lược và chính sách phù hợp để cạnh tranh hiệu quả” – lãnh đạo Liên đoàn Doanh nghiệp Xuất khẩu Ấn Độ phát biểu (China reciprocal tariffs: U.S. hit with import tax ).
Dù vậy, Ấn Độ không phải không có thách thức. Nhiều năm qua, nước này vẫn bị đánh giá chưa phát huy hết tiềm năng do rào cản hành chính, cơ sở hạ tầng yếu kém và môi trường kinh doanh phức tạp. Chuỗi cung ứng nội địa của Ấn Độ ở các ngành như điện tử, công nghệ cao còn chưa hoàn chỉnh, phụ thuộc nguyên liệu nhập khẩu. Để trở thành “công xưởng thế giới” thực sự, Ấn Độ cần tiếp tục cải thiện môi trường đầu tư, đơn giản hóa thủ tục, nâng cấp cảng biển, lưới điện… cũng như đảm bảo sự ổn định về chính sách. Dù vậy, với việc nhiều “đối thủ” châu Á đang gặp bất lợi thuế quan, Ấn Độ rõ ràng có cơ hội bứt phá nếu biết cách nắm bắt thời cơ.
Đông Nam Á: Lợi thế và thách thức đan xen
Khu vực Đông Nam Á từng hưởng lợi nhiều từ làn sóng dịch chuyển sản xuất khi chiến tranh thương mại Mỹ-Trung diễn ra, nhờ vị trí gần Trung Quốc, nhân công rẻ và chính sách mở cửa. Tuy nhiên, trong “cơn bão” thuế quan lần này, nhiều nước ASEAN cũng bị vạ lây. Việt Nam, Thái Lan, Indonesia, Campuchia, Lào nằm trong nhóm chịu thuế rất cao (32–46%) (Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks | Reuters) (Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks | Reuters). Điều này phần nào làm lu mờ lợi thế của ASEAN trong mắt các nhà sản xuất muốn né thuế Mỹ, bởi rủi ro bị đánh thuế không còn tập trung ở Trung Quốc nữa mà lan sang cả các nước Đông Nam Á. Chẳng hạn, Campuchia trước đây thu hút nhiều nhà máy may mặc rời Trung Quốc, nay với mức thuế 49% thì hy vọng đó gần như tắt ngấm (Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks | Reuters). Việt Nam – cứ điểm mới của nhiều hãng điện tử, giày dép – giờ chịu thuế 46%, tiệm cận Trung Quốc, khiến các công ty phải cân nhắc lại kế hoạch mở rộng sản xuất tại đây (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International) (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International).
Dù vậy, không phải toàn bộ Đông Nam Á đều mất lợi thế. Malaysia chỉ bị áp thuế 24% (Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks | Reuters), Philippines 17% (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International) – tương đối “nhẹ nhàng” so với mặt bằng chung. Hai nước này vốn có quan hệ thương mại cân bằng hơn với Mỹ nên được ưu ái hơn. Philippines chẳng hạn nhập khẩu nhiều hàng hóa và dịch vụ từ Mỹ (ví dụ mua thiết bị quân sự, dịch vụ BPO từ Mỹ), nên hàng xuất khẩu của họ chỉ chịu thuế đối ứng ở mức trung bình thấp. Điều này mở ra cơ hội thu hút một phần chuỗi cung ứng, nhất là trong các lĩnh vực Philippines có sẵn nền tảng như linh kiện điện tử, bán dẫn (Philippines có ngành lắp ráp chip khá phát triển). Malaysiavới lợi thế hạ tầng công nghiệp sẵn có (đặc biệt trong điện tử, bán dẫn) và quan hệ chặt chẽ với phương Tây cũng có thể đón dòng vốn đầu tư sản xuất chuyển dịch từ các nước bị thiệt hại nặng hơn như Việt Nam, Thái Lan.
Nhìn chung, Đông Nam Á vẫn có sức hấp dẫn nội tại: nguồn nhân lực dồi dào, chi phí cạnh tranh, vị trí gần chuỗi cung ứng châu Á. Các trung tâm như Indonesia, Việt Nam, Thái Lan đã xây dựng được hệ sinh thái sản xuất tương đối hoàn chỉnh, khó có thể bị thay thế hoàn toàn chỉ sau một đêm. Vấn đề là trong mắt các công ty đa quốc gia, rủi ro chính sách (thuế quan) tại ASEAN đã tăng lên. Do đó, họ có thể sẽ đa dạng hóa đầu tư, thay vì tập trung quá nhiều vào một nước như trước. Ví dụ, thay vì mở thêm nhà máy 100% ở Việt Nam, doanh nghiệp có thể chia sang Malaysia hoặc Philippines một phần để giảm thiểu rủi ro chính sách. Đông Nam Á vì thế có thể chứng kiến sự tái phân bổ nội vùng– các nước chịu thuế thấp hơn trong ASEAN hưởng lợi từ đồng minh bị thiệt hại nặng.
Trung và Nam Mỹ: Làn sóng “near-shoring” và lợi thế thuế quan
Trung Mỹ và Nam Mỹ đang nổi lên trên bản đồ cân nhắc của các tập đoàn đa quốc gia, đặc biệt là những doanh nghiệp Mỹ muốn đa dạng hóa chuỗi cung ứng gần thị trường (xu hướng “near-shoring”). Đợt áp thuế lần này càng thúc đẩy xu hướng đó khi hầu hết các nước ở Tây Bán cầu không bị đánh thuế cao. Theo Citi, hầu hết Mỹ Latinh chỉ chịu mức thuế khoảng 10% (tức là mức cơ bản) (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters) (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters). Ngay cả Mexico và Canada – hai đối tác lớn đã bị Trump áp 25% từ trước – cũng không bị tăng thêm (Ông Trump áp thuế quan đối ứng từ 10% lên hơn 180 nền kinh tế, Việt Nam chịu 46% - Nhịp sống kinh tế Việt Nam & Thế giới). Các quốc gia Trung Mỹ như Guatemala, Honduras, El Salvador, vốn có hiệp định tự do thương mại với Mỹ (CAFTA-DR), nhiều khả năng cũng chỉ chịu thuế ở mức cơ bản (10%), do kim ngạch không lớn và một phần đã có ràng buộc hiệp định. Lợi thế thuế quan này, cộng với vị trí gần kề thị trường Mỹ, khiến khu vực châu Mỹ được coi là điểm đến hấp dẫn để thay thế một phần sản xuất châu Á. Thời gian vận chuyển hàng hóa từ Mexico hay Guatemala đến Mỹ chỉ tính bằng ngày, so với nhiều tuần nếu đi từ châu Á. Văn hóa kinh doanh và múi giờ cũng gần gũi hơn, thuận lợi cho giám sát chuỗi cung ứng.
Một ví dụ điển hình là ngành dệt may: Trước đây các hãng thời trang nhanh đã bắt đầu đặt nhà máy may ở Trung Mỹ để rút ngắn thời gian đưa sản phẩm lên kệ. Giờ đây, với việc Việt Nam, Bangladesh bị áp thuế ~40%, các đơn hàng quần áo có thể sẽ chuyển một phần sang Honduras, Nicaragua – nơi lao động còn rẻ và vào Mỹ chỉ chịu 10% thuế. Ngành điện tử và ô tô có Mexico và Brazil là những ứng viên sáng giá nếu các hãng muốn chuyển sản xuất khỏi châu Á. Mexico có lực lượng lao động lành nghề trong ngành ô tô, điện tử (do sự dịch chuyển từ thời NAFTA), còn Brazil có thị trường nội địa lớn để hỗ trợ sản xuất quy mô. Brazil chẳng hạn xuất khẩu nhiều hàng hóa cơ bản sang Mỹ (đậu nành, dầu mỏ) nên cân bằng thương mại khá tốt, khả năng không bị đánh thuế cao; nước này cũng có ngành sản xuất giày dép, dệt may nội địa sẵn sàng mở rộng nếu cơ hội xuất khẩu tăng.
Dù vậy, khu vực Mỹ Latinh cũng đối mặt những rào cản cố hữu: tình hình an ninh, tham nhũng, bất ổn chính trị ở một số nước; hạ tầng logistics chưa theo kịp châu Á; chi phí lao động ở một số nước cao hơn (ví dụ Brazil lương tối thiểu cao hơn nhiều so với Việt Nam). Để trở thành trung tâm sản xuất mới, các nước này cần cải thiện môi trường đầu tư, đào tạo nhân lực và tận dụng triệt để lợi thế địa lý. Hiện đã có tín hiệu tích cực: Chính quyền Biden trước đây thúc đẩy sáng kiến “Americas Partnership for Economic Prosperity” nhằm hỗ trợ chuỗi cung ứng trong khu vực, và động thái thuế quan của Trump có thể sẽ càng khuyến khích các nước Mỹ Latinh tăng năng lực sản xuất để đón dòng dịch chuyển.
Điều kiện để các trung tâm sản xuất mới hình thành
Dù lựa chọn là Ấn Độ, Đông Nam Á hay Mỹ Latinh, các nhà đầu tư sản xuất đều sẽ cân nhắc một loạt điều kiện quan trọng trước khi dịch chuyển nhà máy:
- Ổn định chính sách và quan hệ thương mại với Mỹ: Yếu tố tiên quyết là nước tiếp nhận phải đảm bảo ổn định và ít rủi ro về thuế quan trong tương lai. Bài học từ Việt Nam cho thấy ngay cả nước không có xung đột chính trị với Mỹ vẫn có thể bị đánh thuế vì lý do thặng dư thương mại. Do đó, các quốc gia muốn đón dòng dịch chuyển cần xây dựng quan hệ thương mại tốt với Mỹ (có thể qua FTA hoặc cam kết song phương) để giảm nguy cơ trở thành mục tiêu thuế quan. Ví dụ, Ấn Độ đang đàm phán tích cực với Mỹ để có khung thỏa thuận, còn Mexico hưởng lợi từ USMCA (dù Trump tạm gác FTA bằng lệnh hành pháp, nhưng về dài hạn khung FTA vẫn là bảo hiểm).
- Hạ tầng và logistics phát triển: Doanh nghiệp chỉ chuyển nhà máy khi nơi đến có hạ tầng điện, nước, giao thông, cảng biển đủ tốt để vận hành sản xuất quy mô lớn. Các trung tâm cũ như Trung Quốc, Việt Nam đã đầu tư rất mạnh vào hạ tầng (khu công nghiệp, cảng container nước sâu, cao tốc…). Những nước muốn cạnh tranh phải sẵn sàng chi cho nâng cấp hạ tầng. Chẳng hạn, Ấn Độ đang tăng tốc xây đường cao tốc, cảng biển; Mexico đầu tư mở rộng các tuyến vận tải biên giới. Nếu hạ tầng yếu, chi phí logistics cao sẽ triệt tiêu lợi thế chi phí nhân công hoặc thuế quan.
- Nhân lực và kỹ năng: Nơi đến cần có lực lượng lao động đủ đông đảo và có kỹ năng phù hợp. Các ngành như điện tử, dệt may đòi hỏi hàng chục đến hàng trăm nghìn công nhân tay nghề cao. Việc đào tạo lao động địa phương đạt năng suất tương đương Việt Nam, Trung Quốc cần thời gian. Do đó, nước nào đã có sẵn nền tảng lao động công nghiệp (như Ấn Độ có nhiều kỹ sư công nghệ, Mexico có công nhân cơ khí lành nghề) sẽ có ưu thế. Ngược lại, nước dân số quá ít hoặc chất lượng lao động thấp sẽ khó trở thành cứ điểm sản xuất quy mô lớn.
- Chuỗi cung ứng nội địa và khu vực: Một nhà máy lắp ráp điện tử sẽ thuận lợi hơn nếu xung quanh có sẵn mạng lưới nhà cung cấp linh kiện, nguyên liệu. Vì vậy, chuỗi cung ứng mang tính chất cluster (cụm liên kết) rất quan trọng. Trung Quốc và Đông Á đã phát triển được các cụm ngành hoàn chỉnh (ví dụ cụm điện tử Thâm Quyến – Quảng Đông). Các trung tâm mới muốn cạnh tranh cần thu hút được cả nhà cung ứng chứ không chỉ nhà lắp ráp cuối cùng. Điều này đòi hỏi chính sách thu hút đồng bộ theo chuỗi giá trị, cũng như liên kết khu vực (ví dụ một hãng đặt nhà máy ở Mexico nhưng vẫn cần nhập linh kiện từ Mỹ hoặc một nước láng giềng không bị đánh thuế).
- Môi trường kinh doanh và ưu đãi đầu tư: Yếu tố mềm nhưng không kém phần quan trọng là môi trường pháp lý minh bạch, thủ tục hành chính gọn nhẹ và các ưu đãi khuyến khích hấp dẫn (thuế đất, thuế thu nhập doanh nghiệp, hỗ trợ đào tạo…). Các quốc gia đang phát triển phải cạnh tranh nhau trong việc đưa ra các điều kiện thuận lợi nhất để kéo dự án sản xuất. Chẳng hạn, Việt Nam trước đây thành công nhờ môi trường đầu tư ổn định, ưu đãi thuế cho doanh nghiệp FDI, thủ tục hải quan cải thiện. Ấn Độ, Indonesia nếu muốn vươn lên cần tiếp tục cải cách giảm quan liêu, tăng ưu đãi để thuyết phục doanh nghiệp rằng chi phí chuyển nhà máy đáng để bỏ ra.
Góc nhìn của doanh nghiệp và nhà đầu tư về xu hướng chuyển dịch
Trước biến động thuế quan lần này, giới doanh nghiệp và nhà đầu tư quốc tế có quan điểm đa chiều về khả năng dịch chuyển chuỗi cung ứng.
Nhiều nhà đầu tư tài chính tỏ ra thận trọng. Họ lo ngại sự gián đoạn thương mại ở quy mô lớn sẽ kéo theo chi phí và rủi ro chưa lường hết. Một số đặt câu hỏi liệu các công ty có tái định vị sản xuất triệt để hay không khi mà chưa rõ chính sách thuế của Mỹ sẽ kéo dài bao lâu (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters). Thay vì hành động vội vàng, nhà đầu tư có xu hướng chờ xem phản ứng chính trị và đàm phán thương mại trong vài quý tới rồi mới đánh giá lại chuỗi cung ứng. Thị trường chứng khoán cũng phản ánh tâm lý này: cổ phiếu các hãng sản xuất phụ thuộc Việt Nam (như Nike, Adidas) giảm mạnh ngay sau tin thuế (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters), cho thấy nhà đầu tư lo ngại sức ép lên biên lợi nhuận nếu không kịp dịch chuyển hoặc thích ứng. Tuy nhiên, cổ phiếu các công ty tiềm năng hưởng lợi (cảng biển, logistics ở Ấn Độ, Mexico chẳng hạn) chưa tăng nhiều, có lẽ do giới tài chính vẫn đang thăm dò tính bền vững của cú sốc chính sách.
Phía doanh nghiệp sản xuất cũng đang cân nhắc cẩn trọng. Đại diện các hãng dệt may, da giày toàn cầu nhìn nhận việc rời khỏi Việt Nam hay Trung Quốc không đơn giản. Họ đang ưu tiên thương lượng với chuỗi cung ứng hiện tại để chia sẻ chi phí, đồng thời vận động hành lang để chính phủ các nước đàm phán giảm thuế với Mỹ (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters) (Mức thuế 46% Mỹ vừa đưa ra như 'chặn đứng' hàng Việt). Nhiều hiệp hội ngành hàng quốc tế kêu gọi chính quyền Trump xem xét lại mức thuế quá cao, bởi “cuối cùng, người tiêu dùng và doanh nghiệp Mỹ cũng chịu thiệt hại từ giá cao” (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters). Dẫu vậy, một số doanh nghiệp đã âm thầm lên kế hoạch dự phòng. Chẳng hạn, một số thương hiệu thời trang bắt đầu thử nghiệm đặt hàng từ nhà máy tại Mỹ Latinh, hoặc tính toán chuyển một phần đơn hàng sang Ấn Độ, Indonesia. Các hãng điện tử thì đẩy nhanh dự án ở Ấn Độ, Mexico vốn đã triển khai.
Tại Việt Nam, cộng đồng doanh nghiệp và chuyên gia trong nước khuyến nghị cách tiếp cận bình tĩnh nhưng không thụ động. Ông Phạm Xuân Hồng – Chủ tịch Hội Dệt may Thêu đan TP.HCM – khuyên các doanh nghiệp theo dõi sát đàm phán giữa hai chính phủ, đồng thời chuẩn bị kiến nghị và phương án ứng phó (Mức thuế 46% Mỹ vừa đưa ra như 'chặn đứng' hàng Việt). Chính phủ Việt Nam cũng được thúc giục đẩy nhanh đa dạng hóa thị trường, giảm phụ thuộc quá mức vào Mỹ và tái cấu trúc ngành xuất khẩu theo hướng bền vững hơn (tăng hàm lượng công nghệ, tham gia sâu chuỗi cung ứng khu vực khác) để giảm thiểu rủi ro trong dài hạn (Mức thuế 46% Mỹ vừa đưa ra như 'chặn đứng' hàng Việt) (Mức thuế 46% Mỹ vừa đưa ra như 'chặn đứng' hàng Việt). Một số doanh nghiệp thủy sản cho biết sẽ chuyển hướng thị trường khác (ví dụ EU, Đông Bắc Á) để bù đắp việc cắt giảm xuất khẩu sang Mỹ nếu thuế 46% kéo dài (Mức thuế 46% Mỹ vừa đưa ra như 'chặn đứng' hàng Việt) (Mức thuế 46% Mỹ vừa đưa ra như 'chặn đứng' hàng Việt).
Nhìn chung, xu thế dịch chuyển chuỗi cung ứng vẫn đang ở giai đoạn khởi đầu và phụ thuộc lớn vào diễn biến chính sách. Dư luận quốc tế – từ các tờ báo tài chính hàng đầu đến mạng xã hội – đều nhất trí rằng mức thuế đối ứng của Trump là một bước ngoặt tiềm tàng, có thể định hình lại bản đồ sản xuất toàn cầu (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters). Tuy nhiên, mức độ tái cấu trúc đến đâu còn là dấu hỏi. Nếu căng thẳng thương mại hạ nhiệt nhờ đàm phán, thế cân bằng cũ có thể phần nào được duy trì (dù niềm tin đã lung lay). Ngược lại, nếu chính sách thuế “America First” tiếp tục leo thang, ta có thể chứng kiến sự trỗi dậy của những trung tâm sản xuất mới tại Ấn Độ, Đông Nam Á và châu Mỹ La tinh – nơi sẵn sàng nắm bắt cơ hội từ “cuộc đại chuyển dịch” mà ông Trump vô tình khơi mào.
Tài liệu tham khảo:
- Reuters – Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks (Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks | Reuters) (Southeast Asian nations, among hardest-hit by Trump tariffs, seek talks | Reuters).
- Reuters – Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters) (Emerging economies brace for Trump tariff 'turning point' | Reuters).
- Reuters – Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters) (Sneaker and apparel retailers blindsided by tariffs on Asian factory hubs | Reuters).
- BNN Bloomberg – China punches back as world weighs how to deal with higher US tariffs (China reciprocal tariffs: U.S. hit with import tax ) (China reciprocal tariffs: U.S. hit with import tax ).
- VnExpress – What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International) (What cards does Vietnam have in tariff negotiation as US slaps 46%? - VnExpress International).
- Tuổi Trẻ Online – Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ (Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ - Tuổi Trẻ Online) (Họp khẩn với mức thuế đối ứng 46% của Mỹ - Tuổi Trẻ Online).
- Tiền Phong – Mức thuế 46% Mỹ vừa đưa ra như 'chặn đứng' hàng Việt (Mức thuế 46% Mỹ vừa đưa ra như 'chặn đứng' hàng Việt) (Mức thuế 46% Mỹ vừa đưa ra như 'chặn đứng' hàng Việt).
- VnExpress (Ý kiến) – Kịch bản ông Trump 'quay xe' sau áp thuế Việt Nam 46% (Bình tĩnh trước thuế đối ứng 46% của ông Trump ) (Bình tĩnh trước thuế đối ứng 46% của ông Trump ).
